16 ՀՈԿՏԵՄԲԵՐ 2017 –
ՎԱՀԱԳՆ ԳԱՐԱԳԱՇԵԱՆ
Առաջին անգամ չէ, որ հրեայ պատմաբան եւ ցեղասպանագէտ Եայիր Օրոն կ՚անդրադառնայ Մուսա Լերան հերոսամարտի մասին։ Երկու տարի առաջ ան հրատարակեց «Փրկիչներ ու մարտիկներ» գիրքը, որ կը պատմէ նացիական շրջափակման տարիներուն՝ հրեաներ փրկած հայերու մասին, թէ ինչպէ՛ս ֆրանսահայ երգիչ Շառլ Ազնաւուրի ծնողները Փարիզի մէջ փրկած են հալածանքներու ենթարկուած եւ իրենց մօտ ապաստանած հրեաներու՝ վտանգելով իրենց սեփական կեանքը: «Փրկիչներ ու մարտիկներ» գրքին մէջ Օրոն դարձեալ դարձեալ յիշատակած է Մուսա Լերան պատմութիւնը։
Հայոց Ցեղասպանութեան մասին բազմաթիւ գիտական աշխատանքներու հեղինակ Հրեայ Ցեղասպանագէտ Եայիր Օրոն իր նոր հրատարակած «Մուսա Լերան 100 տարիները» գիրքի նախաբանին մէջ յստակօրէն կը շեշտէ, որ գիրքի լոյս ընծայումը կոչ մըն է Իսրայէլի պետութեան՝ ի վերջոյ պետականօրէն եւ պաշտօնապէս ճանչնալու Հայոց Ցեղասպանութիւնը։ Օրոն կը գրէ. «Երբ Իսրայէլը, հայրենիքս, կ՚ուրանայ Հայոց Ցեղասպանութիւնը, այդ ընթացքով կը դաւաճանէ ու կը նսեմացնէ Հայոց Ցեղասպանութեան զոհերու յիշատակը, միաժամանակ դաւաճանելով Հրէական Ցեղասպանութեան զոհերուն ու յիշատակին»։ Գիրքին նախաբանին մէջ հեղինակը գիրքը կը ձօնէ հայկական եւ հրէական ցեղասպանութեանց զոհերուն։
Գիրքը կը բաղկանայ 11 ենթագլուխներէ, որոնցմէ առաջինը կը կրէ «Իսկական պատմութեան իսկական հերոսը» խորագիրը. այստեղ հեղինակը լուսարձակի տակ կ’առնէ Մուսա Լերան հերոսամարտի զինուորական հրամանատար Մովսէս Տէր Գալուստեանի կեանքն ու քաղաքական գործունէութիւնը, շեշտադրումը կատարելով հերոսամարտի ընթացքին ինքնապաշտպանութեան մարտական գործողութիւնները կազմակերպելու իր որոշիչ դերակատարութեան վրայ։ Այս հատուածով Օրոն վկայակոչումներ կը բերէ պատմաբան Աշոտ Ներսիսեանի Մովսէս Տէր Գալուստեանի մասին գրած աշխատութենէն։ Գիրքի յաջորդ ենթաբաժինով սեղմ գիծերու մէջ կը ներկայացուի ֆրանսական նաւերու միջոցով իրագործուած փրկութեան գործողութիւնը։
Յաջորդող ենթաբաժիններուն մէջ Օրոն խորքային ձեւով կÿանդրադառնայ «Մուսա Լերան 40 օրերը» վէպի հեղինակ Ֆրանց Վերֆէլի անձին ու գործունէութեան, շեշտելով, որ վէպը գրելու իր տարերքին մէջ, Վերֆէլ տարիներով ուսումնասիրած է պատմական արխիւներ, ականատեսներու վկայութիւններ, փաստաթուղթեր եւ լրագրական աղբիւրներ։
Գիրքի չորրորդ ենթաբաժինով Օրոն կը ներկայացնէ «Մուսա Լերան 40 օրեր»ու առթած ազդեցութեան հոլովոյթը երկրորդ աշխարհամարտի ընթացքին հրէական սփիւռքին մէջ, յատկապէս եւրոպական սփիւռքի գերմանական, աւստրիական եւ լեհական հրեայ գաղութներուն մէջ։ Միաժամանակ, 1934-ին, Թէլ Աւիվի մէջ առաջին անգամ ըլլալով կը հրատարակուի վէպի եբրայերէն տարբերակը՝ Ժոզէֆ Լիխթէնպոմի թարգմանութեամբ։
Օրոն կը գրէ, որ Մահուան դէմ պայքարող Մուսալեռցիներու ծառացումը լերան մը վրայ, Համաշխարհային Բ. պատերազմի տարիներուն հրեաներուն կողմէ կը վերածուի Մասսատայի բարձունքին վրայ ՔԱ. 70 թուականին Հռոմէական կայսրութեան դէմ իրենց ըմբոստութեան համարժէք պատմական եղելոյթի։
Հինգերորոդ եւ վեցերորդ ենթաբաժիններով, պատմաբան Օրոն արխիւային հարուստ շտեմարան մը բանալով կը գրէ, թէ ինչպէ՛ս Վարշաւիոյ եւ Եւրոպայի տարածքին գտնուող հրէական թաղամասերու ու կէթոներու դիմադրական շարժումներուն մէջ՝ Վերֆէլի վէպը խթան եւ ներշնչումի աղբիւր հանդիսացած է հրեայ ժողովուրդին երկրորդ աշխարհամարտի օրերուն, իսկ հրէական կեդրոնացման ճամբարներու մէջ՝ յոյս ներշնչած դէպի ստոյգ մահ գացող բազմահազար տառապեալներու։
Իր այս աշխատութեան մէջ Օրոն կը շեշտէ պատմական յիշողութեան կենսական գործը հրեայ սերունդներու ազգային ժառանգութեան կազմութեան հոլովոյթին մէջ։ Գիրքի եզրափակիչ բաժինով, Օրոն կը մէջբերէ «Մուսա Լերան 40 օրերը» վէպի առաջին եբրայերէն հրատարակութեան առիթով գրուած Մոշէ Պէյլինսոնի գրախօսականի մէկ նախադասութիւնը, ուր վերջինս կը գրէ. «Այս գիրքը սերունդներու համար գրուած գիրք է»։ Օրոն կը շարունակէ գրելով, որ դժբախտաբար հրեայ ժամանակակից սերունդը անտեղեակ է Մուսա լեռցիներու մղած հերոսամարտէն։ Ան անհրաժեշտ կը նկատէ Ֆրանց Վերֆէլի վէպին ներառումը Իսրայէլի պետական կրթական ծրագրին մէջ, ինչպէս նաեւ ուսումնական բարձրագոյն կրթարաններու պատմութեան բաժանմունքներու ծրագիրներուն մէջ, որովհետեւ Վերֆէլի վէպը «այնպիսի գրական երկ մըն է, որ կարողութիւնը ունի արդարութեան եւ մարդկային իրաւանց արժէքները ուսուցանելու համայն մարդկութեան»։
Անգլերէն լեզուով գիրքը հրատարակուած է Մոնթրէալի մէջ, Հայոց Ցեղասպանութեան 100-ամեակի Գանատայի Միացեալ մարմնի նախաձեռնուեթամբ։ 106 էջ հաշուող գիրքի խմբագիրն է գանատահայ գրող Անոյշ Ակներեան։ Շուտով Թէլ Աւիվի մէջ լոյս պիտի տեսնէ գիրքի եբրայերէն տարբերակը։
«Հայոց ցեղասպանութիւնն ու սիոնիզմը. անընդունելի անտարբերութիւն», «Կատարեալ անարդարութիւն. Ցեղասպանութիւնը եւ հայութեան ունեցուածքի կողոպուտը», «Փրկիչներ ու մարտիկներ» գիրքերու եւ Հայոց Ցեղասպանութեան մասին բազմաթիւ պատմագիտական աշխատութիւններու հեղինակ Եայիր Օրոնի «Մուսա Լերան 100 տարիները» գիրքը թրքական ուրացման քաղաքականութիւնը արգելակող նոր վկայութիւն է, իսկ Իսրայէլի խուսափողական քաղաքականութեան դէմ պատմական ճշմարտութիւնը ընդունելու յստակ պատգամ է։
horizonweekly.ca/en/հրեայ-պատմաբան-եայիր-օրոնի-մուսա-լեր/
