К 100-летию обсуждения мандата Армении в Сенате США, 29․05․2020
Вопрос необходимости так называемого мандата возник сразу после окончания Первой мировой войны, когда бывшие оккупированные территории и народы были отделены от Германии и Османской империи. И если немецкие колонии на африканских и тихоокеанских островах нуждались как в европейской поддержке, так и в долгосрочном управлении, то Армении, Сирии, Палестине и Саудовской Аравии действительно нужна была поддержка для восстановления, чтобы самостоятельно противостоять последствиям войны и выбрать собственный путь развития. (1)
Параллельно с территориальными претензиями Армянской национальной объединенной делегации, которые были представлены Парижской мирной конференции 12 февраля 1919 года и президену США Вудро Вильсону 17 апреля 2010 года в повестку дня по Армении был внесён также и вопрос о мандате Армении.
Союзные государства считали, что США могут взять на себя мандат Армении. (2)
Две американские миссии изучили вопрос о том, чтобы США приняли на себя мандат Армении. В 1918 году обе эти американские комиссии были отправлены на Ближний Восток для изучения вопросов участия США в региональных процессах.
Комиссия Кинг-Крейна в Константинополе, Палестине, Сирии и Киликии встретилась с представителями турецких, армянских, арабских, еврейских общин. Комиссия рекомендовала, прежде всего, создать армянское государство, включая Киликию. Она считала, что государство, принимающее мандат Армении, должно также принять мандаты Западной Армении и Константинополя, что будет способствовать репатриации, обмену населением, урегулированию государственного долга и экономического развития с Турцией.
Американская военная миссия во главе генерала Т. Харборда (Harbord Mission) осенью 1919 года посетила Киликию, Западную Армению и Республику Армения. Она собрала обширные материалы о ресурсах и возможностях этого региона и повторила те же аргументы в пользу мандата Армении.
Из истории известно, что за кулисами было сформулировано еще одно предложение, целью которого было помешать урегулированию Армянского вопроса, и это звучало так. «Не один единый мандат для армян и Армении, но один мандат для армян, другой мандат для Армении». Под этим мандатом подразумевалась не забота, а контроль. (3)
Параллельно с обсуждением этих и других вопросов армянская сторона требовала, чтобы Армении была предоставлена экономическая и военная помощь, что сделало бы возможным окончательное освобождение Армении и утверждение её как независимого государства.
Примечательно, что кемалистам не нужно было искать «мандат», они получали «мандат» от большевиков в форме щедрой военной и финансовой, консультативной и политической помощи, которая была завершена в кемалистско-большевистских и англо-большевистских договорах, подписанных 16 марта 1921 года. (4) (5)
Но вернемся к вопросу о мандате Армении. 24 мая 1920 года президент США Вудро Вильсон обратился к Конгрессу США с предложением принять мандат Армении. 1 июня Сенат США 233 голосами против 62 отклонил предложение президента Вильсона принять мандат Армении.
Как мы видим сегодня, этот отказ имел серьезные последствия не только для армян и Армении, но и для истории и судеб всех народов и стран Большого Ближнего Востока. Конгрессмены совершили роковую ошибку։ При этом конгрессмены не обратили внимания на пророческое предостережение генерала Харборда, в котором он сказал: «Лучше потратить миллионы на заботу, чем миллиарды на будущие войны». На сегодняшний день Соединенные Штаты Америки потратили тысячи миллиардов долларов на Ближнем Востоке, и, по словам президента Трампа, 7 триллионов долларов, то есть 7 тысяч миллиардов, и впредь будут тратить из-за «несерьезного изучения миссии Харборда и непринятия его предложения о заботе». (6)
Тем не менее, вопрос о принятии мандата Армении обсуждался в Сенате США с 29 мая по 1 июня 1920 года, что означает, что Соединенные Штаты Америки «де-факто» признали право и титул государства Армения на армянские территории и тем самым аннулировали право и титул Османской империи на эти территории.
Это и есть основное общественно-правовое содержание, смысл и значимость факта обсуждения мандата Армении в Сенате США.
Тигран Пашабезян
Премьер-министр Республики Западная Армения (Армения)
29 мая 2020 года
———————-
Ծանոթագրություն
Փարիզի հաշտության կոնֆերանսի առաջին որոշումներից էր (1919 թվականի հունվար) Գերմանիային զրկել գաղութներից։ Բանաձեւում նաեւ ասվում էր, որ դաշնակիցներն ու նրանց հետ կապված երկրները համաձայն են, որպեսզի Հայաստանը, Սիրիան, Միջագետքը, Պաղեստինը եւ Արաբիան լիովին բաժանվեն Օսմանյան կայսրությունից, ընդսմին մատնանշվում էր, որ թուրքերը իրագործել են հայերի եւ այլ ենթակա ժողովուրդների սարսափելի կոտորած։ Աֆրիկայի եւ խաղաղօվկիանոսյան կղզիների թույլ զարգացած գերմանական գաղութները, համարվելով ինքնակառավարման անընդունակ տարածքներ, կարիք ունեին եվրոպական երկրների երկարամյա ղեկավարության։ Մյուս կողմից, Օսմանյան կայսրության որոշ ժողովուրդներ, ինչպես հայերն ու արաբները, զարգացման այն աստիճանի էին հասել, որ նրանց օգնությունը որպես անկախ ազգերի, կարող էր իրականացվել նրանց նկատմամբ մանդատ ընդունած երկրների օգնությամբ՝ մինչեւ որ նրանք կկարողանային գոյություն ունենալ ինքնուրույն։
1920 թ. ապրիլ 24-ին Սան-Ռեմոյում ապագա հայկական պետության սահմանների մասին ընդունվում է Լլոյդ Ջորջի նախագիծը, որն ուղարկվեց Վիլսոնին: Նախագծում ասվում էր.
«ա) Դիմել պրեզիդենտ Վիլսոնին, որպեսզի Ամերիկայի Միացյալ Նախագահները ընդունեն Հայաստանի մանդատը այն սահմաններում, որոնք տրված են Թուրքիայի հետ հաշտութեան պայմանագրի նախագծի առաջին տարբերակում:
բ) Եթե Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները չկամենան ընդունել մանդատը, Միացյալ նահանգների պրեզիդենտին խնդրվում է հանդես գալ իբրեւ միջնորդ Հայաստանի սահմանների հարցում, ինչպես ասված է ստորեւ բերվող նախագծային հոդվածում:
գ) Հետեւյալ իմաստով հոդված պետք է մտցվի հաշտության պայմաններում՝ Հայաստանի վերաբերյալ:
Թուրքիան, Հայաստանը եւ մյուս բարձր պայմանավորվող կողմերը համաձայն են դիմել Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների պրեզիդենտի միջնորդությանը Թուրքիայի եւ Հայաստանի սահմանների հարցում՝ Էրզրումի, Տրապիզոնի, Վանի եւ Բիթլիսի վիլայեթներում եւ ընդունել այդ առթիվ նրա որոշումը, ինչպես նաեւ որեւէ պայման, որ նա կառաջարկի դեպի ծով Հայաստանի անկախ պետության ելքի մասին»:
1920 թվականի մայիս 17-ին Վիլսոնը տալիս է իր համաձայնությունը։
Տես, Լենդրուշ Խուրշուդյան, «Հայաստանի բաժանումը 1920 թվականին», ԵՊՀ, Երեւան, 2002, էջ 104-109:
1920 թ. օգոստոսի 24-ին Գ. Չիչերինի եւ Բեքիր Սամի բեյի միջեւ նախաստորագրվեց խորհրդա-թուրքական մերձեցման գաղտնի պայմանագիրը, որն իր սուր ծայրով ուղղված էր Հայաստանի դեմ: Պայմանագրի նախագծով Խորհրդային Ռուսաստանը ճանաչում էր մինչեւ 1877-1878 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմը եղած պետական սահմանը, այլ խոսքով` ոչ միայն Առաջին աշխարհամարտում ռուսական զորքերի կողմից գրավյալ արեւմտահայ նահանգների, այլեւ արեւելահայ Կարսի մարզի ու Արդահանի վերադարձը Թուրքիային:
Նախաստորագրված պայմանագրից անմիջապես հետո Անգորա վերադարձած թուրք արտգործժողկոմն իր հետ տարավ խորհրդային կառավարության դրամական առաջին մասնաբաժինը` մեկեւկես միլիոն ռուբլին՝ ոսկով:
Խորհրդային կառավարությունը Բաքու-Նախիջեւան, Նովոռոսիյսկ-Տրապիզոն, Օդեսա-Սամսուն եւ այլ ցամաքային ու ծովային գծերով քեմալականներին անընդհատ մատակարարում էր շատ մեծ չափերի հասնող զենք, ռազմամթերք, դրամ-ոսկի, ցույց տալիս զինվորական խորհրդատվություն եւ դիվանագիտական աջակցություն: Ոչ լրիվ տվյալներով՝ 1920 թ. ամռանը քեմալականները բոլշեւիկներից ստացան 6․000 հրացան, 5 մլն. փամփուշտ, 17․600 արկ, սեպտեմբերին՝ 200․6 կգ ձուլածո ոսկի, հոկտեմբերին՝ 16 վագոն հրացան ու փամփուշտ, որոնք շոգեմակույկներով Տուապսեից փոխադրվեցին Տրապիզոն ու բաժանվեցին հայկական ռազմաճակատ մեկնող չեթեներին: Այդ օգնությունը շատ ավելի մեծ չափեր ընդունեց հետագայում` 1921-1922 թթ.:
Մարտի 16-ին Անգլիան ստորագրեց համաձայնություն Սովետների հետ, որով վերջինները պարտավորվում էին անգլիական գաղութներում հրաժարվել քարոզչությունից, իսկ անգլիական կառավարությունը պարտավորվում էր չպաշտպանել այն նորակազմ պետություններին, որոնք կազմված էին նախկին ռուսական կայսրության երկրներից: Դա առաջին հարվածն էր Հայաստանին, որովհետեւ Անգլիան արդեն պարտավորվում էր չօգնել հայերին՝ իրենց անկախությունը վերականգնելու պայքարում: Լոնդոնի խորհրդաժողովի հետ միաժամանակ Մոսկվայում տեղի էր ունենում խորհրդաժողով Խորհրդային Ռուսաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ: Բանակցությունները հանգեցին ռուս-թուրքական դաշնագրի, որը կնքվեց 1921 թվականի մարտի 16-ին, այսինքն՝ ճիշտ նույն օրը, երբ ստորագրվեց ռուս-անգլիական համաձայնությունը:
Տես, Ալեքսանդր Խատիսյան, «Հայաստանի Հանրապետության ծագումն ու զարգացումը»։
